स्वप्न : दोन कविता

 (1)

पहाटेच्या कोवळ्या उन्हात 

पाहिले  एक स्वप्न.

दुपारच्या कडक उन्हात  ​

होरपळे एक स्वप्न. 

रात्रीच्या अंधारात 

हरवले एक स्वप्न.

(2) 

पहाटेच्या सोनेरी  उन्हात 

पाहिले एक स्वप्न.

दुपारच्या कडक उन्हात 

चुकविले घामाचे मोल. 

शरदाच्या चांदणीत

फुलविले सोनेरी स्वप्न.  

प्राकृतिक चिकित्सा दिवस : योग, यज्ञ आणि प्राकृतिक चिकित्सा स्वर्णिम युगाकडे वाटचाल

माणसाचे शरीर पंच तत्व -  माती, पाणी, अग्नि, वायु आणि आकाश (मन)  पासून बनलेले आहे. शरीरात या तत्वांचे संतुलन बिघडले की माणूस आजारी पडतो. हे संतुलन प्राकृतिक तत्वांच्या सहाय्याने ठीक करणे म्हणजे प्राकृतिक चिकित्सा. भारतात प्राकृतिक चिकित्सा वैदिक काळापासून आहे.  आयुर्वेद चिकित्सा प्रणालीत शरीरातील कफ, पित्त आणि वात या त्रिदोषांचे संतुलन प्राकृतिक तत्वांद्वारे केले जाते. योग, यज्ञ आणि आयुर्वेद ही प्राकृतिक चिकित्सा पद्धतीचा एक भाग आहे. गतकाळात सतत होणार्‍या विदेशी आक्रमण आणि युद्धांमुळे  या पद्धती सामान्य जनतेपासून  दूर गेल्या. 

आधुनिक काळात भारतात प्राकृतिक चिकित्सा प्रचलित करण्यात  महात्मा गांधी यांचे महत्वपूर्ण योगदान आहे. एडोल्फ जूस्टची पुस्तक रिटर्न टु नेचर या पुस्तकाने महात्मा गांधींना प्रभावित केले. त्यांनी  18 नोव्हेंबर 1945 मध्ये 'ऑल इंडिया नेचर क्योर फाउंडेशन ट्रस्ट' स्थापना केली. आज या जागेत आयुष मंत्रालयच्या अंतर्गत राष्ट्रीय प्राकृतिक चिकित्सा संस्थान आहे. आयुष मंत्रालयाने 2018 मध्ये 18 नोव्हेंबर हा दिवस प्राकृतिक चिकित्सा दिवस म्हणून घोषित केला. आज अधिकान्श प्राकृतिक चिकित्सा केंद्रात  औषधांचा वापर न करता, माती, पाणी, ऊन, वाष्प, योग, आहार नियंत्रण इत्यादि द्वारा रुग्णांचा  उपचार केल्या जातो. आयुर्वेदातील पंचकर्म, षटकर्म चिकित्सा ही दिली जाते. भारतातील विद्यमान अधिकान्श प्राकृतिक चिकित्सा केंद्र सामाजिक संस्थांद्वारे चालविले जातात. स्वस्त असूनही ही चिकित्सा पद्धतील लोक मान्यता मिळाली नाही. लोकांचा विश्वास या पद्धतीवर बसत नव्हता. मुख्य कारण, आधुनिक मापदंडवर प्रमाणिकता सिद्ध करण्यासाठी अनुसंधानवर खर्च करणे या संस्थांच्या आवाक्या बाहेर आहे. याशिवाय सरकारची भारतीय चिकित्सा पद्धतींबाबत अनास्था. आयुष मंत्रालयाची स्थापनाच 2014 मध्ये झाली. अल्प बजेट असले तरी थोडे फार अनुसंधान कार्य ही मंत्रालयाने  सुरू झाले आहे. भविष्यात बजेट ही वाढेल आणि परिणाम ही उत्तम मिळतील ही अपेक्षा. 

करोना काळात आमच्यापाशी औषध नाही. तरीही प्रोटोकॉलानुसार  एलोपैथीची रेमडेसिवीर, हायड्रोक्लोरोक्वीन , फेबुफ्लू इत्यादि कोरोंना विषाणू विरुद्ध निरर्थक औषधी दिल्या गेल्या.  परिणाम हजारो डॉक्टर सहित लाखो रुग्ण दगावले. करोना आणि औषधींचे साईड इफेक्ट ही  मुख्य कारणे.  दुसरीकडे  प्रकृति प्रदत्त  गिलोय, अश्वगंधा  इत्यादि  औषधी प्रभावी ठरल्या. परिणाम, दिल्लीचेच बघा प्रोटोकॉल मध्ये नसतानाही दिल्लीचे अधिकान्श हॉस्पिटल रुग्णांना काढा देऊ लागले.  का? याचे उत्तर मला एक ही डॉक्टर देऊ शकला नाही. दिल्लीच्या हॉस्पिटलमध्ये कार्य करणारे अधिकान्श कर्मचारी स्वतचा प्राण वाचविण्यासाटी  ज्याला आयएमए शिव्या देते त्या रामदेवचे कोरोनील घेऊ लागले. सकाळी उठून योग आणि प्राणायाम करू लागले. अधिकान्श करोना रुग्णांनी एलोपैथी सोबत आयुर्वेदिक औषधी घेतली, हे सत्य मेडिकल माफियाला पचणे कठीणच. अर्थात खर्‍या आधुनिक वैज्ञानिक दृष्टीकोण असणार्‍या डॉक्टरांनी कधीच प्रामाणिक आयुर्वेदिक औषधींचा करोना काळात विरोध केला नाही. 

पतंजलिने योग आयुर्वेद प्राकृतिक चिकित्सेवर अनुसंधानासाठी पतंजलि रिसर्च फाउंडेशन आणि पतंजलि रिसर्च इंस्टीट्यूटची स्थापना केली आहे.  करोना काळात रिसर्च आधारित अत्यंत स्वस्त औषधी देऊन भारतात कोट्यावधी लोकांचे प्राण वाचविले. पतंजलिने जगातील सर्वात मोठे प्राकृतिक चिकित्सा केंद्र योगग्रॉमची स्थापना 2009 मध्ये केली होती जिथे  400  निवासी रुग्ण एका वेळी निवासी  प्राकृतिक  चिकित्सा घेऊ शकत होते. पण 2020 एप्रिल पासून ही  क्षमता नवे निर्माण करून अल्पावधीत 1000 पर्यन्त वाढवावी लागली. सीजीएचएस ने ही सरकारी कर्मचार्‍यांसाठी  एप्रिल 2021 पासून काही आयुर्वेदिक आणि प्राकृतिक चिकित्सा केंद्रांना पंचकर्म, षटकर्म सहित प्राकृतिक चिकित्सेसाठी अनुमति दिली. आज अनेक प्राकृतिक चिकित्सा केंद्र ही आपले विज्ञापन, फेसबूक वर का होईना, देऊ लागले आहे. करोना काळात लोकांचे डोळे उघडले. अधिकान्श रोगांत  प्राकृतिक उपायच अधिक कारगर आहे, हे कळले.   निसर्ग प्रदत्त चिकित्सेचे भविष्य निश्चित उज्ज्वल आहे. प्राकृतिक चिकित्सा दिवसाची सर्वांना शुभेच्छा.

राजकुमारी आणि दर्पण

 

एक राजकुमारी होती. आता राजकुमारी म्हंटले म्हणजे दिसायला ती सुंदर असणारच. हसताना तिची दंतपंक्ती दिसायची. तिचे  पांढरे शुभ्र  दात हिर्‍यासारखे  चमकदार आणि टणक  होते. (मोतीसारखे दात ही जुनी म्हण झाली. एकतर मोती हे अत्यंत नाजुक असतात आणि काही काळाने ते मलिन ही होतात). राजकुमारीला नटण्या-मुरडण्याची भारी हौस होती. तिचा वार्डरोब जगभरातील भारी ऊंची कपड्यांनी भरलेला होता. सलवार-कमीज, लहंगा, जीन, जर्सी, कोट-पेंट इत्यादी-इत्यादि. साड्यांचे तर विचारू नका, बनारसी ते मराठी मोळी नववारी पर्यन्त नाना रंगांच्या शेकडो होत्या. 

राजकुमारीच्या महालात एक मोठा दर्पण होता. हा बोलणारा दर्पण होता. राजकुमारी रोज सकाळी नवीन वस्त्र धरण करून, नटून-थटून दर्पणा समोर उभी राहायची आणि दर्पणला विचाराची, "सांग दर्पणा कशी मी दिसते"? दर्पण ही आनंदाने उत्तर द्यायचा, 'सुंदर, सुंदर, सुंदर'.  दर्पणाचे उत्तर ऐकून राजकुमारी प्रसन्न व्हायची. आपली सेल्फी काढून ती सोशल मीडियावर टाकायची. तिचे सोशल मीडियावरचे फोटू पाहून कित्येकांचे कलीजे रोज खल्लास होत असतील हे देवच जाणे. असो. 

एक दिवस सकाळी ती नववारी नेसून दर्पणा समोर उभी राहिली. तिच्या मनात विचार आला, रोज आपण आपली सेल्फी टाकतो. आज दर्पणात दिसणार्‍या आपल्याच प्रतिमेसोबत घेतलेली सेल्फी टाकू. तिने आपल्याच प्रतिमेसोबत सेल्फी घेतली आणि रोजच्या सारखे दर्पणला विचारले, 'सांग दर्पणा मी जास्त सुंदर दिसते की माझी प्रतिमा'. राजकुमारीचा प्रश्न ऐकून दर्पण बुचकळ्यात पडला. दर्पण काही राजनेता नव्हता, जे अश्या प्रश्नांचे डिप्लोमेटिक उत्तर देण्यात तरबेज असतात. दर्पणाला तर खरे बोलण्याची सवय होती. तो म्हणाला, 'राजकुमारी तुझी प्रतिमा तुझ्यापेक्षा जास्त सुंदर दिसते'. 

अस होSSSय...

"आपलीच प्रतिमा झाली आपलीच वैरी..."

दुसर्‍या दिवशी सफाईवाल्याला कचर्‍याच्या ढिगात काही काचेचे तुकडे दिसले. 

भगवद्गीता : मध्यस्थ लक्षण

उद्योग, व्यापार, नौकरी, परिवार जिथेहि द्विपक्षीय व्यवहार आहे, तिथे विवाद होण्याची संभावना सदैव असतेच.  परस्पर  विवाद जर न्यायालयात गेले तर दोन्ही पक्षांत कटुता येते. पुन्हा व्यवहार करणे कठीण जाते. याशिवाय वेळहि भरपूर लागतो. अश्यावेळी मध्यस्थाच्या मदतीने विवादाचे दोन्ही पक्षांना मान्य असे समाधान काढले जाते.  दोन्ही पक्षांचा ज्या व्यक्ती/ संस्थेवर विश्वास असतो तो मध्यस्थाचे कार्य करतो. जुन्या दिल्लीत अनेक व्यक्ती पिढीजात मध्यस्थाचे कार्य करणारे आहेत. त्यांनी दिलेला निर्णय सर्वांना मान्य असतो.  

भगवद्गीतेच्या सहाव्या अध्यायाच्या ९व्या श्लोकात मध्यस्थी करणाऱ्या व्यक्तीचे लक्षण दिलेले आहे.   

सुहृन्मित्रार्युदासीनमध्यस्थद्वेष्यबन्धुषु ।

साधुष्वपि च पापेषु समबुद्धिर्विशिष्यते ॥

मध्यस्थ हा सहृदय अर्थात कोमल मनाचा, दुसर्यांचे सुख-दुख ज्याला कळते असा असतो. मध्यस्थ  नेहमी उदासीन अर्थात तटस्थ राहतो. बंधू-बांधव, मित्र-शत्रू, धर्मात्मा आणि दुराचारी इत्यादी प्रति मध्यस्थाची बुद्धी सम असते. अर्थात तो कुणाचाही पक्ष घेत नाही निष्पक्ष राहून निर्णय देतो. मध्यस्थ कुठल्याही उपकारची इच्छा न ठेवता दोन्ही पक्षांचे भले चिंतणारा असतो.  

 

  

श्रीमद् भगवद् गीता: यज्ञ आणि कृषी

श्रीकृष्णाने कुरुक्षेत्राच्या रणभूमीवर अर्जुनाला श्रीमद् भगवद् गीतेचा उपदेश दिला होता. हा उपदेश फक्त अर्जुनासाठी नव्हे तर सर्वांसाठी होता. श्रीकृष्णाने गीतेत  या मृत्यू  लोकात  कर्म  करत कसे जगावे, याचे मार्गदर्शन केले आहे. गीतेत यज्ञ या शब्दाचा व्यापक अर्थ आहे. जगाचा व्यापार सुचार रूपेण सुरु राहण्यासाठी, केलेले कर्म  यज्ञ आहे.  कृषी कर्महि यज्ञ आहे. यज्ञाने प्रसन्न होऊन भूमाता शेतकर्याला भरपूर अन्न प्रदान करते. काही महिन्यांपूर्वी पंजाबात कैन्सर वाढण्याचे कारण या विषयावर एक लेख वाचला होता. त्यात रासायनिक शेतीहि एक मुख्य कारण दिले होते. पंजाबच्या प्रसिद्ध कैन्सर रेलचे उदाहरणहि दिले होते. भगवद् गीता वाचताना तिसर्या अध्यायातील १२व्या श्लोकाने माझे लक्ष वेधले आणि तो लेख आठवला,  श्रीकृष्ण म्हणतात:  

इष्टान्भोगान्हि वो देवा दास्यन्ते यज्ञभाविताः ।

तैर्दत्तानप्रदायैभ्यो यो भुंक्ते स्तेन एव सः ॥ ३.१२ 

यज्ञाने प्रसन्न होऊन देवता तुम्हाला इच्छित भोग  प्रदान करतात. पण देवांनी प्रदान केलेल्या भोगांत त्यांच्या हिस्सा न देणे हि  चोरी आहे.  

मनात प्रश्न येणारच शेतकरी भूमातेला काय परत करू शकतो. ती आपल्या सारखी जेवत नाही, अन्नातला तिचा हिस्सा तिला कसा देता येईल. उत्तर सौपे आहे,  अन्नापासून निर्मित मनुष्य आणि जनावरांची विष्ठा खताच्या रूपाने भूमातेला परत करता येते. तसेच शेतीसाठी वापरलेले पाणीही पुन्हा तलाव इत्यादी माध्यमाने तिला परत करता येते. प्रत्येक व्यवहार हा द्विपक्षीय असतो. एक पक्षीय व्यवहार म्हणजे चोरी. आपण पाहतोच आहे, शेतकरी पराली पुन्हा जमिनीला परत करण्याएवजी जाळून टाकतात, कारण शेत पुन्हा लवकर तैयार करायचे असते. अन्न निर्मित शेणखत आणि विष्ठा जमिनीला परत मिळत नाही. अधिक अन्नासाठी शेतकरी विषाक्त  रासायनिक खतांचा वापर करतात, पण हि  खते धरती माता प्रदत्त अन्न  नाही.  

देवांचा न्याय कठोर असतो, चोरांना क्षमा नाही. दरवर्षी अप्रिल, मई आणि ऑक्टोबर महिन्यात पंजाब हरियाणा सहित दिल्लीकरांचाहि भयंकर प्रदूषणमुळे दम घुटू लागतो. रासायनिक शेतीमुळे आज पंजाबच्या अधिकांश भागात जमिनीतले पाणी पिण्यालायक राहिलेले नाही. पुढील काही वर्षांत बहुतेक आंघोळीलायकहि राहणार नाही. कुपित धरती विषाक्त अन्न प्रदान करू लागली आहे. दरवर्षी फक्त पंजाबात हजारो लोक कैन्सरग्रस्त होऊन मरतात. विषाक्त अन्न खाऊनहि कोट्यावधी लोक विभिन्न असाध्य  रोगांनी ग्रस्त होत आहे. भारतात  कैन्सर ने मरणाऱ्यांची संख्या दरवर्षी  तीव्र गतीने वाढत आहे.  असो. तात्पर्य एवढेच किमान कृषी विशेषज्ञांनी श्रीमद् भगवद् गीता वाचली पाहिजे. कर्म सिद्धांत समजला पाहिजे.