श्रीदासबोध : दशक ८: दुश्चितपणा आणि राजाची सुरक्षा.

 जय जय रघुवीर समर्थ 

समर्थांनी छत्रपति संभाजीराजेंना उद्देश्यून एक पत्र लिहले होते त्या पत्राची सुरवात  "अखंड सावधान राहावे, दुश्चित कदापि नसावे"  या ओळीने केली होती. इथे दुश्चितपणाचा अर्थ असावधान, बेफिकीर असा होतो. राजा सुरक्षित असेल तर राज्य सुरक्षित राहते. एका सुरक्षित राज्यातच प्रजा संपन्न  आणि सुखी राहू शकते. प्रजेच्या हितासाठी राजाची सुरक्षाही सर्वोपरी असते.  राजाच्या  सुरक्षेची जवाबदारी राजाचे सुरक्षा सल्लागार, सचिव आणि अंगरक्षक यांच्यावर असते. त्यांना नेहमीच अखंड सावधान राहण्याची गरज असते. 

मी एसपीजीत असताना एक किस्सा अनेकदा ऐकला होता. त्यात किती सत्य आहे, मला माहीत नाही. किस्सा असा आहे. भारताचे पहिले प्रधानमंत्री पंडित नेहरू यांची एक सभा होती. एक कनिष्ठ पोलिस अधिकारी आणि काही शिपाई प्रधानमंत्रीच्या सुरक्षेसाठी नियुक्त होते. सभा संपली, आपल्या प्रिय नेत्याचे चरणस्पर्श आणि हात मिळविण्यासाठी लोकांनी गर्दी केली. कनिष्ठ पोलिस अधिकार्‍याच्या लक्षात आले, लोकांचे हे प्रेम पंडितजींवर भारी पडत आहे. पंडितजींना शारीरिक इजा होऊ शकते.  त्याने शिपायांना आज्ञा केली, लोकांना पंडितजीपासून दूर करा. त्या कनिष्ठ पोलिस अधिकार्‍याने पंडितजींचा हात पकडला आणि त्यांना ओढत कारकडे निघाले. अर्थातच पंडितजींना हे आवडले नाही. ते त्याच्यावर ओरडले, रागावले. पण त्या अधिकार्‍याने पंडितजींच्या ओरडण्याकडे दुर्लक्ष केले आणि त्यांना कारमध्ये बसविले. दुसर्‍या दिवशी पंडितजींनी त्या अधिकार्‍याला आपल्या चेंबर मध्ये बोलविले. त्याला वाटले, आता पंडितजी रागावणार आणि त्याची  हकालपट्टी होईल. पण झाले उलट. पंडितजींनी त्याची प्रशंसा केली आणि म्हणाले आम्ही नेता लोक प्रजेसोबत असताना, भान विसरून जातो. तुम्ही प्रसंगावधान राहून योग्य निर्णय घेतला. अंगरक्षकाने आपल्या कर्तव्याचे १०० टक्के पालन केले होते. 

आपल्या पूर्वप्रधानमंत्री श्रीमती इंदिरा गांधींचे त्यांच्या शीख अंगरक्षकांसोबत अत्यंत पारिवारीक जिव्हाळ्याचे संबंध होते. त्यावेळची परिस्थिति पाहता, प्रधानमंत्रीच्या सुरक्षेचे दायित्व असलेल्या अधिकार्‍यांनी शीख अंगरक्षकांची बदली करण्याचे ठरविले. त्यांनी प्रधानमंत्रीच्या निजी सचिवला त्यानुसार सूचना केल्या. पण श्रीमती इंदिरा गांधींनी परवानगी दिली नाही. श्रीमती गांधीची हत्या झाली. संपूर्ण देशाला त्याचे परिणाम भोगावे लागले.  निष्ठा दोन प्रकारच्या असतात. त्यांची निष्ठा इंदिरा गांधी या व्यक्ति प्रति होती अर्थात "तुम दिन को यदि रात कहो, हम रात कहेंगे" अशी होती. त्यांना प्रधानमंत्रीच्या सुरक्षेएवजी स्वतच्या हिताची जास्त काळजी होती. मी स्वत: अनेक वरिष्ठ अधिकार्‍यांच्या निजी सचिव राहिलो आहे. प्रधानमंत्री असो किंवा अधिकारी, त्यांनाही भावना असतात. भावनेच्या भरात चुकीचे निर्णय तेही घेऊ शकतात. अश्या वेळी त्यांच्या सोबत कार्य करणार्‍या निजी सचिवांची/ अधिकार्‍यांची  जवाबदारी वाढते. त्यांना स्वत: योग्य निर्णय घ्यावा लागतो. इथे त्यांची निष्ठा जर प्रधानमंत्री या पदाशी असती तर, त्यांनी  श्रीमती इंदिरा गांधीच्या विरोधाला न जुमानता त्या शीख अंगरक्षकांची बदली केली असती. जास्तीसजास्त त्यांचीही बदली झाली असती. देश एका संकटापासून वाचला असता. समर्थांनी छत्रपती संभाजी महाराजांना पत्र लिहून सावधान केले होते. तरीही संकटाच्या वेळी त्यांच्या सोबत असणार्‍यां सहकार्‍यांनी त्वरित योग्य निर्णय घेतले नाही, त्याची मोठी किमतही स्वराज्याला मोजावी लागली. 

सारांश जिथे राजाच्या सुरक्षेचा प्रश्न येतो. तिथे मानवीय भावनांना स्थान नाही. राजाची अनुमति असो वा नसो, राजाच्या सुरक्षेसाठी कठोर निर्णय घेण्याची क्षमता परिस्थितीनुसार राजाच्या सचिव, सुरक्षेचे दायित्व असलेल्या अधिकार्‍यांपाशी  आणि  अंगरक्षकांमध्ये असली पाहिजे. 

डासांचे विजय गीत

 

(दर वर्षी आम्ही 2 लाखाहून जास्त माणसांचे बळी  भारतात घेतो. ) 

शूर वीर  डास आम्ही

बांधुनि कफन डोक्यावरी 

तुटून पडतो शत्रुंवरती 

त्यांचे रक्त  पिऊनी

देतो विजयी आरोळी.

 

डेंगू मलेरियाच्या दिव्यास्त्रांनी 

करतो हल्ला माणसांवरती 

पाठवतो त्यांना यमसदनी.

घाबरून आमच्या फौजेला 

मच्छरदानीत  लपणार्‍या

भित्र्या भागुबाई  माणसांशी 

काहो करता तुलना आमुची.  

करू नका अपमान आमुचा

पावसाळा आता दूर नाही 

रक्ताची आहे भूक आम्हा

रक्त पिऊनी माणसांचे 

देऊ विजयी आरोळी.  

श्रीदासबोध: दशक ५ समास ५ - आधुनिक कृषी तंत्राची माहिती

 जय जय रघुवीर समर्थ 

श्रीदासबोध हा फक्त अध्यात्मिक ग्रंथ नाही. संसारात जगण्यासाठी आवश्यक सर्व ज्ञान यात आहे.  

आजचे कृषी शास्त्रज्ञ म्हणतात, शेती करण्यापूर्वी जमिनीची पोत, उत्तम बियाणे, नर्सरी, पाण्याची गुणवत्ता इत्यादी तपासल्यानंतर शेतात कोणते उत्पन्न घ्यावे हे शेतकऱ्याने ठरविले पाहिजे. तरच त्यांना शेतात जास्त उत्पन्न घेता येईल.  आश्चर्य म्हणजे  साडे तीनशे वर्षांपूर्वी या समासात समर्थांनी   हेच सांगितले आहे. समर्थ म्हणतात - "नाना भूमीची परीक्षा, नाना जळांची परीक्षा,नाना सरितांची परीक्षा, नाना बीजांची परीक्षा,नाना अंकुर परीक्षा,नाना पुष्पांची परीक्षा, नाना फळांची परीक्षा, नाना वल्लींची परीक्षा" इत्यादी.  स्पष्ट आहे, त्या काळी गुरुकुलांत कृषी संबंधी शिक्षण ही दिले जात होते.  बाकी त्याकाळी गुरुकुलांत शिकविणाऱ्या समस्त विद्यांची माहिती या समासात आहे. 

 

दुसऱ्या दशकातील मोती. तामसी भक्ती एक मूर्खपणा

 

मृत्यू लोक हा कर्म लोक आहे. कर्मा शिवाय इथे मुक्ती नाही. इथे गृहस्थ संसाराची गाडा चालविण्यासाठी कर्म करतो. सन्यासी जगाच्या उद्धारासाठी  कर्म करतो. काही लोक बिना कर्म करता भगवंत कृपेची किंवा मुक्तीची अपेक्षा करतात. त्यांना वाटते शरीराला कष्ट दिले की मुक्ती मिळेल. त्यासाठी ते तामसी उपाय करतात. श्री समर्थ  अश्या  तामसी अघोरी कृत्यांचे वर्णन करताना  म्हणतात:  कर्महीन  लोक नाना प्रकारे स्वतःच्या शरीराला कष्ट देतात. काही जिभेला टोचून घेतात. काही विविध प्रकारच्या शस्त्रांनी शरीरात छेद करतात. काही झाडाला उलटे लटकून तपस्या करतात, तर काही एक हात उंच करून तपस्या करतात. काही स्वतला जमिनीत पुरून घेतात. परिणामी मुक्ती तर मिळत नाही पण शरीराचे अनेक अंग लुळे- पांगळे अवश्य होतात.  काही मुक्तीसाठी देवाला शिर किंवा  शरीर अर्पण करतात अर्थात आत्महत्या करतात. इत्यादी.  निराहार राहून शरीराला कष्ट देऊन तपस्या केल्याने काहीच साध्य होत नाही, हे ज्ञान भगवान बुध्दाला ही झाले होते. त्यांनी सम्यक मार्ग निवडला. व्रत उपवास इत्यादि दिवसांसाठी केल्याने शारीरिक व्याधी दूर होते, हे ही सत्य आहे. पण फक्त उपवास केल्याने भगवंत प्रसन्न होत नाही.  तामसी अघोरी मार्गाने भगवंताला प्रसन्न करणाऱ्या  लोकांना जिवंतपणे नरक यातना सहन करण्या पलीकडे काहीच मिळत नाही. भगवंताला प्रसन्न करण्यासाठी तामसी मार्गांचा अवलंबन करणे म्हणजे मूर्खपणा.

वसंत फुललेला सदा

 

वसंती उन्हात आज 

सृष्टी सारी न्हाली.

शीत निद्रेतून आज 

कविता ही जागली. 

साठीच्या झाडलाही 

पालवी आज फुटली 

पंचम सुरात आज 

कोकिळा ही गायली.

तिला पाहून मी 

शीळ हळूच  वाजवली. 

मला पाहून तीही 

गालातच लाजली.

वादळ वारे असो 

संसारी कष्ट अमाप 

दिसतो डोळ्यांत तिच्या   

 वसंत फुललेला सदा.