दोन क्षणिका - दुधी आणि आई

दुधी 

कर्दनकाळ बीपीची 

भाजी बाजाराची राणी 

आहे आज दुधी. 

(पूर्वी दुधी भोपळ्याला बाजारात काहीच किमंत नव्हती, पण दुधीचचे औषधी महत्वामुळे आज भाव खाली पडत नाही)

आई

पोराच्या प्रेतावर हि

खात होती लोणी

आजची आई.

(पोराने आत्महत्या केली, २० लाखासाठी दुष्प्रचार करत होती एक भारतीय आई, काय म्हणावे)

पहिला पाऊस आणि डरांऊ-डरांऊ करणारे बेडूक

सन २०१८,  काल संध्याकाळी जोराच्या आंधी सोबत पाऊस हि आला. चक्क १० मिनिटे जोरदार पाऊस पडला.(दिल्लीत एवढा वेळ पाऊस क्वचितच पडतो). या वर्षीचा पहिला पाऊस, पण वातावरणात मातीचा सुगंध दरवळला नाही. दूध आणण्यासाठी घरा बाहेर पडलो. उन्हाळ्यात तापलेल्या सिमेंट कांक्रीटच्या रस्त्यावर पहिला पाऊस पडताच गरमागरम वाफा निघत होत्या व त्यासोबत घरा-घरात लागलेल्या ACतून बाहेर पडणारे उष्ण वारे हि. शरीर चांगलेच भाजून निघाले. सूर्यास्त होताच रस्त्यावरचे वीजेचे दिवे हि लागले. रात्रीचे जेवण झाल्यावर गच्चीवर शतपावली करता-करता मनात विचार आला. कित्येक वर्षांपासून रातकिड्यांची किरकिर ऐकू येत नाही. आज पहिला पाऊस पडला, पण  दिव्या भोवती फेर धरून नाचणारे पावसाळी किडे दिसत नाही. बेडूक अदृश्य होऊन कैक वर्षे झाली.  जुन्या आठवणी ताज्या झाल्या. 

१९८९ मध्यें बिंदापूर इथे स्थायी झालो. त्यावेळी गल्लीत फक्त तीन चार घरे होती.  गल्लीही विटांची होती. पाणी रोजच तीन ते चार तास मिळायचे. त्यावेळी कृषी भवन मध्ये कार्यरत होतो.  तिथल्या स्टोर मध्ये  बियाणे खत सर्वच मिळायचे. माझ्या एका मित्राने आंगणातील २०x१० जी जागा शेती/ बागवानी साठी तैयार करून दिली. पुढे पाच ते सहा वर्ष पालक, सरसो, ग्वार, फूलगोबी, तोरी, भेंडी एवढेच काय शेंगदाणे आणि बटाटे हि घेऊन बघितले. या शिवाय गच्ची वर ठेवलेल्या गमल्यांत वांगे व टमाटर सात आठ महिने तरी राहायचेच. 

त्या काळी रात्र झाली कि रात किड्यांचे आवाज ऐकू यायचे. आपण झारी ने किती हि पाणी पौध्यांना देत असलो तरी पहिल्या पाऊसाचे काही थेंब पडताच मातीचा जो सुगंध दरवळतो त्याचे वर्णन करणे अशक्यच. पहिला पाऊस पडताच, न जाने कुठून बेडूक हि मातीतून बाहेर येऊन डरांऊ-डरांऊ बेडूक गान सुरु करायचे. दरवर्षी दोन तीन बेडूक कुणालाही न जुमानता बैठकीच्या खोलीत तळ ठोकून बसायचे. रात्री पळविले तरी सकाळी उठल्यावर महाराज खोलीतच विराजमान दिसायचे. माझ्या दोन्ही पोरांसाठी पुढील तीन महिने ह्या बेडकांचे मागे पळणे हाच मुख्य खेळ होता. सेप्टेंबर महिना संपण्याच्या पूर्वी जसे आलें होते तसे बेडूक गायब व्हायचे. 

पहिला पाऊस पडताच संध्याकाळी दिवे लागल्यावर शेकडोंच्या संख्येने पावसाळी किड्यांचे आंगणातल्या दिव्या भोवती फेर धरून मृत्यूनृत्य सुरु व्हायचे. त्यांची शिकार करायला जाड-जूड पाली हि टपलेल्या. मला नेहमीच स्त्री वर्गाची भीती वाटते पालींचीही वाटते.  कधी-कधी या पाली घरात यायच्या. मग आमची सौ. झाशीच्याराणी सारखी त्वेषाने त्या पालींना घरा बाहेर हाकलायची आणि मी एका कोपर्यात पालीन्पासून दूर लपून बसायचो. 

काळ बदलला. विकासाचें वारे वाहू लागलें. गल्लीतील घरे ३ माल्याचें झाली. गल्ली हि सिमेंट कांक्रीटची झाली. जिथे पिण्याच्या पाण्यासाठी टेंकर सुरु झाले तिथे बागवानी साठी पाणी कुठून येणार. घरा समोरचे वरांडे अदृश्य झाले. प्रत्येक प्लॉट वर १०० टक्के निर्माण. लोकांची आर्थिक परिस्थिती सुधारली. कार आणि AC घरात आले. अदृश्य झाले ते रात किडे, पावसाळी किडे आणि डरांऊ-डरांऊ करणारे बेडूक. 

कधी-कधी मनात विचार येतो, बिंदापूर येथून फुल पाखरू, चिमण्या, मोर, रात किडे, बेडूक सर्वच अदृश्य झाले. असेच चालत राहिले तर एक दिवस मनुष्य हि ......

पाऊस आला मोठा, पैसा झाला खोटा.

आज सकाळी आकाशात ढग जमलेले बघितले, बहुतेक लवकरच पाऊस येईल असे वाटते. बाकी दिल्लीत कितीही घनघोर घटा, काळेकुट्ट ढग आकाशात जमले तरी पाऊस पडेलच याची काहीच शाश्वती नाही. अधिकांश वेळी नेत्यांच्या आश्वासनाप्रमाणे जोरजोरात गर्जना करीत हे ढग न बरसतता पुढे निघून जातात. कधी-कधी विचार येतो, या मेघांना बरसण्यासाठी बक्षिसी तर पाहिजे नाही ना?

सहज बालपणीच्या पावसाळी कवितेची आठवण आली "येरे येरे पावसा. तुला देतो पैसा, पाऊस आला मोठा, पैसा झाला खोटा". त्या वेळी हि मनात विचार येत असे, पाऊस आल्याने पैसा कसा खोटा होतो. अनेक वेळा गच्चीवर पावसाच्या पाण्यात भिजताना ५-१० पैश्याचे नाणे बरसणाऱ्या पावसाच्या धारे खाली हि ठेऊन बघितले. पण पैसा काही खोटा झाला नाही. मग या म्हणी मागचे रहस्य काय? या प्रश्नाचे उत्तर त्या वेळी तरी सापडले नाही. 

दीडएक वर्षांपूर्वी नोट बंदी झाली. लोकांनी ५००-१००० च्या गड्या कचर्या ढिगार्यात फेकलेल्या बघितल्या. डोक्यात उजेड पडला.  नोट बंदी म्हणजे मोठा पाऊस आणि  हाच तो पैसा जो खोटा झाला होता. आता या खोट्या झालेल्या पैश्याचे काय बरे करायचे. हा पैसा खरा करण्यासाठी काहींनी सरकारला भारी भरकम कर दिला तर काहींनी खोटा पैसा खरा करण्यासाठी त्यांच्या गरीब नातलगांच्या आणि मित्रांच्या बँक खात्यांचा वापर भाडे  तत्वावर केला. काहींनी हे खोटे नोट बदलण्यासाठी ३०-३० टक्के कमिशन गरिब खातेधारकांना दिले. स्वत:चाच पैसा बदलण्यासाठी दुसर्यांना कमिशन का बरे? दुसर्यांचे काम करण्याचे बक्षीस म्हणून मिळालेला पैसा खोटा झालेला होता तो खरा करण्यासाठी हि बक्षिसी. 'यालाच म्हणतात रिश्वत घेताना पकडलेला व्यक्ती रिश्वत देऊन सुटला'. एकदा ग्रहदशा बिघडली कि असा पैसा ठेवणार्यांना जेलमध्ये हि जावे लागते आणि तो पैसा सरकार हि जब्त करते.  त्यांच्या दृष्टीने असा पैसा खोटा झालेला असतो. 

आता या म्हणीचा अर्थ स्पष्ट झाला. मेघ बरसणे म्हणजे कार्य पूर्ण होणे. या कार्यासाठी घेतलेला पैसा मोठा पाऊस आल्यावर खोटा होणारच. 

पुन्हा मनात एक प्रश्न आला,आता दिल्लीच्या आकाशात जमलेले ढग बरसण्यासाठी किती बक्षिसी घेणार आणि आपण ती बक्षिसी  या ढगांना आपण कशी काय देणार? .....

ग्राहक हित -मध आणि मधाचे जमणे

"रुक्षा वम्यतिसारघ्नि च्छेदनी *मधुशर्करा । 

तृष्णासृक् पित्तदाहेषु प्रशस्ता: सर्वशर्करा: ।। "

(27 अध्याय “अन्नपानविधी (श्लोक 242 )

चरक संहितेत म्हंटले आहे मधापासून निर्मित साखर उल्टी आणि अतिसार  थांबवणारी, कफ रोग दूर करणारी आणि रक्त पित्त आणि दाह शमन करणारी आहे.  

*मधु शर्करा म्हणजे जमलेले मध.

आपल्या देशात स्थानीय विक्रेता सुरुवातीपासून नकली मध ग्राहकांना विकत आलेले आहे. स्वाभाविकच आहे त्यामुळे ग्राहक शुद्ध मधाला मिलावटी मध समजू लागले आहे. नुकतीच घटना घ्या १०च्या  शिक्या बाबत  आवई उठविल्या गेल्या. लोकांनी खरे सिक्के घेणे बंद केले. आपण अफवाह वर विश्वास ठेवणारे ग्राहक. देशातील सर्व ब्रांडेड कंपन्यांचे मध हे शुद्धच असते. वेल्यू एडिशन साठी काही मिसळले असेल तर ते बाटलीवर लिहिलेले असेल. कधी काही मानवीय लापरवाही चूक झाली तर त्या निर्मात्याला भुर्दंड हि भोगावा लागतो. बाजारातून वस्तू परत हि मागवावी लागते. प्रत्येक निर्माताचा उत्पादन खर्च व नफा घेण्याचे प्रमाण, पकेजिंग (प्लास्टिक किंवा काचेची बाटली) वेग-वेगळे असते. त्या मुळे २५० ग्राम मधाची किंमत ७० ते १५० रुपये राहू शकते.  वेल्यू एडिशन केलेले मध आणखीन महाग राहू शकते.

गेल्यावर्षी पासून प्रचार माध्यमात एका स्वदेशी कंपनीचे जमलेले मध दाखवून ते नकली आहे हा दुष्प्रचार जोरदार सुरु आहे. अनेक शिकलेल्या लोकांना हि जमणारे मध म्हणजे नकली असे वाटू लागले आहे.

 

त्या स्वदेशी कंपनीचा उत्पादन खर्च अन्य कंपन्यांपेक्षा कमी आहे आणि त्यांच्या स्वस्तात मध विकण्याचा उद्देश्य जास्तीसजास्त लोकांनी मधाचा उपयोग करावा. पण अचानक युट्युब वर त्या कंपनीच्या मधाच्या बाटलीत जमलेले मध दाखवून ते नकली आहे असे विडीयो मोठ्या प्रमाणात येऊ लागले. या मागे कुणाचे षडयंत्र आहे, हा वेगळा विषय आहे. पण आपल्यातील अधिकांश ग्राहक हि अफवाह वर विश्वास ठेवणारे. शुद्ध मध त्यांना मिलावटी वाटू लागणे स्वाभाविक आहे. यामुळे सर्वच निर्मात्यांच्या ब्रांडेड मधाला ग्राहक अविश्वासाने पाहू लागले.

  

मध जमण्याचे मुख्य कारण आहे, मधामध्ये असलेली ग्लुकोज आणि फ्रुक्टोज नावाची साखर. मधमाश्यांनी ज्या फुलांपासून मध निर्मिती केली आहे त्यांत ग्लुकोज जास्त असेल तर ते मध जमणारच. आपल्या देशात अधिकांश मध तेलबियांच्या फुलांपासून निर्मित होते. ह्या मधामध्ये गुल्कोज जास्त असल्यामुळे हे मध जमणारच. शिवाय मोठे कृषी फार्म नसल्याने विभिन्न फुलांचा रस प्रत्येक मधात असतोच. 

मधात एन्टी ओक्सिडेंट, एन्जाइम ,विटामिन ,एन्टी एजिंग गुणधर्म इत्यादी गुणकारी पदार्थ असतात. जे शरीराला रोगांपासून वाचविण्याचे कार्य करतात. मध जमू नये म्हणून काही कंपन्या मधला प्रोस्सेस करताना ४५ सेल्सिअस वर मध गरम करून थंड करतात (pasteurization). ४५ सेल्सिअस वर मध गरम केल्यावर त्यातली सर्व औषधी  तत्व हि नष्ट होतात आणि मधाचा जमण्याचा गुण हि नष्ट होतो.  म्हणून उन्हाळ्यात मधाला गरम जागी ठेऊ नये. बाकी ह्या न जमणार्या मधात आणि साखरीच्या  शरबतात काहीच फरक नाही.

मधाचे जमणे हि नैसर्गिक प्रक्रिया आहे. जमलेल्या अवस्थेत मधाचे सर्व औषधीय गुण सुरक्षित राहतात. जमलेल्या मधाला पोळी सोबत किंवा ब्रेड मध्ये जाम सारखे लाऊन खा आणि स्वस्थ रहा. 

  

उन्हाळा-रस्त्याच्या बाजूला ठेवलेले पाण्याचे माठ व चिवताई

तीस एक वर्षांपूर्वीची गोष्ट. दुपारची वेळ होती, एका मित्रासोबत दक्षिण दिल्लीच्या एका वसाहत नसलेल्या सुनसान रस्त्यावर स्कूटरवर बसून जात होतो. रस्त्याच्या दोन्ही बाजूला झाडे होती. ऐन उन्हाळ्यात हि दुरून येणारा कोकिळेचा मंजुळ आवाज व चिमण्यांची चिवचिव सूर्याचे ताप सहन करण्यास मदत करीत होती. अचानक स्कूटर घरघर करत थांबली.  ठीक करायला पंधरा एक मिनिटे लागली असतील. घामाने शरीर चिंब झाले होते आणि तहान हि लागली होती. थोडे पुढे गेल्यावर रस्त्याच्या बाजूला  एका जागी रेतीत गाडून ठेवलेले ५-६ पाण्याचे माठ दिसले. दिल्लीत त्या काळी सुनसान रस्त्यांवर हि कोस-दोन कोस अंतरावर  परोपकारी लोक अशे पाण्याने भरलेले माठ रेतीत गाडून ठेवायचे. एक तर त्यामुळे माठातले पाणी थंड राहायचे, माठ तुटण्याची भीती नाही आणि चोराला हि सहजपणे माठ चोरणे शक्य नव्हते. एक अलुमिनियमचा जग हि ठेवलेला होता. स्कूटर थांबवून अलुमिनियमच्या जगाने एका माठातले पाणी काढले आणि थोडे दूर उभे राहून ओंजळीने पाणी पिऊन तहान भागवली. थोडे पाण्याचे शिंतोडे तोंडावर हि मारले. ओंजळीने पाणी पिताना काही पाणी जमिनीवर सांडलेच. येणाऱ्या-जाणार्यांच्या पाणी पिण्याने त्या ठिकाणी एक छोटासा गड्डा झालेला होता. आम्ही तिथून थोडे दूर होताच. दहा-बारा चिवताई, काही साळुंक्या आणि एक खारूताई आपल्या पिल्ला सोबत तिथे पोहचली. स्कूटर जवळ उभा राहून मी हे दृश्य पाहत होतो. एक तर इवलासा गड्डा व थोडेसे  पाणी. त्या पाण्याने खरोखरच त्यांनीच तहान भागली का? हा प्रश्न मनात आला. मित्राने स्कूटर स्टार्ट केली. मी त्याला म्हंटले, दोन मिनिटे थांबतो का? मी त्या गड्ड्या जवळ गेलो. आपल्या हाताने तो थोडा मोठा केला.  माठातले एक जग पाणी त्या गड्ड्यात टाकले. पुन्हा स्कूटर जवळ पोहचलो. या वेळी खारूताई पुन्हा आपल्या पिल्लासोबत तिथे आली आणि पाणी पिऊ लागली. काही चिमण्याही तिथे पोहचल्या. स्कूटर स्टार्ट करत मित्र म्हणाला, विवेक इथे दर काही मिनिटांनी कुणी न कुणी पाणी पिणारच. पक्ष्यांनाही पाणी मिळेल. उगाच हात खराब केले. मी फक्त हसलो.  

गेल्या रविवारी पुन्हा त्याच रस्त्यावरून पुन्हा जाण्याचा योग आला. रस्त्यावर भरपूर गाड्या धावत होत्या. रस्त्याच्या दोन्ही बाजूला तशीच पूर्वी सारखी झाडे होती. कारच्या खिडकीतून बाहेर बघत होतो. कित्येक कोस  निघून गेले, पण या वेळी रस्त्याच्या काठावर  कुठेच पिण्याच्या पाण्याचे माठ भरून ठेवलेले दिसले नाही. 

माणसाने उन्हाळ्यात तहान भागविण्यासाठी बोतलबंद पाण्याची सोय केली आहे. पायी चालणारा हि पाणी सोबत घेऊन घरून निघतो. आता कुणीही  स्कूटर व कार थांबवून माठातले पाणी पिणार नाही. माणसाला आता माठांची गरज नाही म्हणून माठ ठेवणे हि बंद झाले. माणसांची सोय झाली. पण चिवताई, खारूताईचे काय होणार. न जाणे काय वाटले, ड्राईवरला गाडी थांबविण्याचा इशारा केला. गाडीतून बाहेर आलो. कोकिळेचा मंजूळ आवाज आणि चिमण्याची चिव-चिव ऐकण्यासाठी कान टवकारले. पण ऐकू येत होता फक्त  रस्त्यावर धावणाऱ्या गाड्यांचा आवाज.....