वैदिक काळात: स्त्रियांची शैक्षणिक आणि राजनीतिक स्थिति

ब्रिटिश येण्यापूर्वी आपल्या देशात स्त्रियांना आणि शूद्रांना शिक्षणाचा अधिकार नव्हता, असा प्रचार ब्रिटिशांनी आणि स्वतंत्रता प्राप्तीनंतर ब्रिटिशधार्जिण्या सरकारी तंत्रानेही सतत केला. त्यामागे समाजाला विभाजित करण्याचा राजकीय उद्देशही होता. पण सत्य कितीही लपविले तरी लपून राहत नाही. आज एआयच्या काळात जुने संदर्भ शोधणे अधिक कठीण नाही. मीही त्याची मदत घेऊन वैदिक काळातील स्त्रियांची शैक्षणिक स्थितीबाबत वेदातील उल्लेख शोधले.
 
यथे॒मां वाचं॑ कल्या॒णीमा॒वदा॑नि॒ जने॑भ्यः।
ब्र॒ह्म॒रा॒ज॒न्याभ्या शूद्राय॒ चार्या॑य च॒ स्वाय॒ चार॑णाय च।
 
वेदकाळात सर्वांना शिक्षण घेण्याचा अधिकार होता. ब्राह्मण, क्षत्रिय, शूद्र, आर्य आणि अनार्य यांना — इथे जन या शब्दात स्त्रियांचा समावेश स्पष्ट आहे.
 
प्रेहि प्रियाणि संप्रियौषि विद्वान् विद्यया कन्यां युक्तां गृहं प्रेषयेत्।
 

पिता आपल्या पुत्रीला म्हणतो प्रेमाचे बंध घेऊन पतिग्रही जा. तुम्ही दोघे परस्परांशी प्रेमाने राहा. विद्वान पित्याने विद्येने युक्त केलेली कन्या (पतीच्या) घरी पाठवावी. त्या काळी स्त्री-शिक्षण अनिवार्य होते. पित्याचे कर्तव्य मुलीला सशक्त बनवणे होते. त्या काळी स्त्रिया फक्त शिक्षित नव्हत्या त्या विद्वानही होत्या. त्यांनी ऋचा रचल्याही (27 ऋषिका)- गार्गी, लोपामुद्रा, घोषा, अपाला, सूर्या, रोमशा, यमी, विश्ववारा, सश्र्वती, अदिति, इंद्राणी, सरस्वती, वाग्भृद्वती, गोदा, दक्षिणा, रात्रि, उषा, श्रद्धा, मेधा, स्वाहा, नरिष्टा, ब्रह्मजाया, यम्या, सावित्री, सुभद्रा, इंद्रसेना आणि वैशाली इत्यादि उदाहरणे वेदांमध्ये आहेत. याशिवाय सर्पराज्ञी सारखी आकाशगंगेचे वर्णन करणारी स्त्रीही आहे. ऋचिका सर्पराज्ञी (ऋग्वेद १०.१८९) पहिल्या ऋचेत म्हणते पृथ्वी सूर्याच्या चक्राचे अनुसरण करत फिरते. दुसऱ्या ऋचे त अंतरिक्ष यात्रा व जैव विकासाचे वैदिक संकेत देते. तिसऱ्या ऋचेत प्रजापति गर्भात फिरतात असे सांगून भ्रूणविज्ञान व कोशिका-विभाजनाचे रहस्य उलगडते. अशा रीतीने ही तीन ऋचा खगोल, अंतरिक्ष, भ्रूणशास्त्र आणि कुंडलिनी-योग यांचा परिपूर्ण सन्नाद करतात. वैदिक काळात  स्त्रिया वैज्ञानिक ही होत्या, त्याचे प्रमाण या ऋचा आहेत. त्याकाळी लग्नापूर्वी मुलीला स्वावलंबी, बुद्धिमान व संस्कारित करणे अत्यंत आवश्यक होते, हे ही स्पष्ट होते.

वैदिक काळात स्त्रियांना संपत्तीत अधिकार होता. अथर्ववेद काण्ड १४, सूक्त १ (विवाहसूक्त) ऋचा २० मध्ये स्त्रीधन स्पष्ट सांगितले आहे: विवाहात पित्याने दिलेले आभूषण, वस्त्र, भांडी, नगदी किंवा उपयोगी वस्तू – हे कन्येचे वैयक्तिक धन असते, ज्याचा पती, सासरे किंवा पुत्रांना अधिकार नाही. याशिवाय पुत्रायैव पितुः सम्पद्विभागः। ऋग्वेद ३.३१.१ पुत्रांप्रमाणेच कन्याही आपल्या वडिलांच्या संपत्तीत समान वारसदार आहे.
 

त्याकाळी सत्ता आणि राजनीतीमध्ये स्त्रियांची भूमिका होती. राज्यकर्त्यांच्या राण्या प्रजेतील स्त्रियांना राजकारण, न्याय व नेतृत्वाची शिकवण देत असत, जसे राजा न्यायनिवाडा करतो तशी राणीनेही न्याय करावा. 

राज्ञः पत्न्यः प्रजां शिक्षयन्तु। (ऋग्वेद १०.८६.१२)
 
त्याकाळी राण्याही राजाप्रमाणे शक्तीशाली होत्या. शची पौलोमी म्हणते:
 
उत् असौ सूर्यः अगात् उत् अयं मामकः भगः
अहं तत् विद्वला पतिं अभि आसाक्षि वि-ससहिः
(ऋग्वेद - मंडल १० सूक्त १५९)
 
ऋग्वेदातील १०.१५९ सूक्तामध्ये शची पौलोमी — इंद्राची पत्नी — स्वतःच्या आत्मबलाची आणि स्वातंत्र्याची घोषणा करते. ती म्हणते की सूर्य जसा आपल्या स्थानावर आरूढ होतो, तशी मीही माझ्या भाग्यावर आरूढ आहे. मी राष्ट्राची अधिष्ठात्री आहे, यज्ञांमध्ये प्रथम पूज्य आहे आणि देवांनी मला अनेक ठिकाणी प्रतिष्ठित केले आहे. ती स्वतःला विजयी म्हणते आणि स्पष्टपणे सांगते की "माझा पती माझ्या मूठीत आहे." तीही भक्तांकडून हवि भाग स्वीकार करते आणि त्यांचे मनोरथ पूर्ण करते. म्हणजेच स्त्री ही स्वतंत्र सत्ता आहे. हा संवाद स्त्रीच्या आत्मनिर्भरतेचा, ज्ञानाचा आणि नेतृत्वाचा गौरव आहे. शची म्हणते की मी सुवर्णमयी पृथ्वी चालवते आणि धन प्राप्त करते. हे सूक्त वैदिक काळातील स्त्रीच्या दिव्यतेचे आणि सामर्थ्याचे अद्वितीय उदाहरण आहे. आजही हे वैदिक सूक्त स्त्री-सशक्तीकरणासाठी   प्रेरणादायी आहे.   
 
स्त्रीणां सैन्यमस्तु भवतु नो बलं विश्वायुर्धनं जयतु।

(वाजसनेयी संहिता (शुक्ल यजुर्वेद) १७.४५)

 
"स्त्रियांचे सैन्य असो, आम्हाला आयुष्यभर बळ आणि धन मिळो." अर्थात स्त्रियांचे योगदान युद्धकाळीही महत्त्वपूर्ण होते. वेदातील स्त्रियांचे सैन्य अतिशय शक्तिशाली व सक्रिय होते – मुद्गलानी (ऋग्वेद १०.१०२.२) रथावर बसून इंद्रसेनेचे नेतृत्व करत हजार सैनिकांना हरवून गायी जिंकणारी प्रथम सेनापती होती; शूद्रकन्या विश्पला (ऋग्वेद १.११६.१५) युद्धात पाय गमावूनही अश्विनीकुमारांनी लोखंडी कृत्रिम पाय बसवल्याने पुन्हा लढली. घोषा कक्षीवती (ऋग्वेद १०.३९) स्तोत्रांनी अश्विनी देवांना सैन्यात पाठवून विजय मिळवला. लोपामुद्रा (ऋग्वेद १.१७९) अगस्त्याला युद्धासाठी प्रेरित करून रणनीती आखली.  अपाला (ऋग्वेद ८.९१) इंद्राला युद्धात औषधी देऊन बरे करणारी युद्ध-वैद्य होती. अशा रीतीने वैदिक काळात स्त्रिया सैन्यात  नेतृत्व, करणार्‍या. वैद्यकीय मदत देणार्‍या आणि  रणनीती आखणार्‍या ही होत्या. जे आजही स्त्री-शक्तीचे परम उदाहरण आहे.
 
वैदिक काळात स्त्रियांची भूमिका सर्व क्षेत्रांत अत्यंत महत्त्वपूर्ण होती — त्या विदुषी, राजनैतिक नेत्या व युद्धसेनानी होत्या. वेदांतील अनेक उदाहरणे दाखवतात की स्त्रिया वेदपाठ करत होत्या, ब्रह्मज्ञानावर वादविवाद करत होत्या, राजसभेत नेतृत्व करत होत्या, इन्द्र सेनेच्या सेनापति होत्या.  रथारूढ होऊन हजारो सैनिकांना हरवत होत्या, युद्धात जखमी झाल्यावरही लोखंडी कृत्रिम अवयव घेऊन पुन्हा लढत होत्या. इंद्रांच्या विजयात त्यांची महत्वपूर्ण भूमिका होती. शची पौलोमी तर  स्वतःला राष्ट्राची अधिष्ठात्री व पतीला मूठीत ठेवणारी शक्तीशाली सत्ता म्हणून घोषित करत होती. अशा रीतीने वैदिक स्त्रिया केवळ शिक्षित नव्हत्या, तर त्या समाजाच्या प्रत्येक स्तरावर — शिक्षण, नेतृत्व, युद्ध व धर्म — सक्रिय व प्रेरणादायी होत्या, आपण म्हणू शकतो "मुलगी शिकवा, मुलगी सशक्त करा" ही संकल्पना वैदिक मूळाची आहे.

मुगल आक्रांता येण्यापूर्वी आपल्या देशात नगरात आणि गावांत राहणारे  जवळपास सर्वच स्त्री आणि पुरुष शिक्षित असायचे.   वैदिक काळातील स्त्री आज पेक्षा जास्त सक्षम होती असे म्हणता येईल.